De dood als levensbeslissing

Naar aanleiding van de zelfdoding van Antonie Kamerling verwijst schrijver en columnist Ronald Giphart in De Volkskrant van vrijdag 8 oktober jl. naar de volgende redenering van Willem Frederik Hermans over de zelfgekozen dood: omdat we de gevolgen van onze eigen suïcide niet zelf zullen meemaken – want wie dood is bestaat niet – kan zelfdoding voor ons redelijkerwijs geen optie zijn. Met andere woorden: een redelijk denkend mens kan de dood niet willen, aldus Hermans. Is deze opvatting overtuigend?
Ze sluit aan bij wat de klassieke filosoof Epicurus in de derde eeuw voor Christus zou hebben gezegd over het vermeende kwaad van de dood. Volgens hem is de dood geen kwaad omdat we onze eigen dood niet zelf zullen ervaren. Als je leeft is de dood er (nog) niet, en als de dood er is, ben jij er niet (meer). Spreken over de dood als ‘oplossing’ voor een als te zwaar, ellendig of uitzichtloos ervaren leven roept de vraag op wat degene die zichzelf doodmaakt beoogt. Het antwoord daarop kan niet eenduidig zijn. Als we het met W.F. Hermans erover eens zijn dat al onze handelingen gericht zijn op een doel, dan betekent dat nog niet dat alle handelingen een eenduidig doel hebben. Als je honger hebt ga je eten, maar je kunt ook eten zonder honger te hebben, bijvoorbeeld om gevoelens van onlust of angst te bezweren. Zoals de slaap niet alleen gewild kan worden om uit te rusten en te herstellen, maar ook om bijvoorbeeld zorgen te vergeten of angst (even) niet te hoeven ervaren, zo kan onder de keuze voor een zelfbeëindigd leven het verlangen liggen om niet meer wanhoop en uitzichtloosheid te hoeven ervaren.
Veel suïcidaal gedrag heeft niet de dood als doel, maar wil bijvoorbeeld uitdrukking geven aan gevoelens van hopeloosheid, wanhoop of een ‘cry for help’. Je wil dan niet de dood, maar gedraagt je alsof de dood het oogmerk van je handelen is (of zo wordt althans vaak dat gedrag ten onrechte door anderen geïnterpreteerd) . Het vraagt om mededogen en zorg van anderen. Als daadwerkelijk de dood wordt beoogd, dan ziet de betrokkene geen andere uitweg uit zijn of haar situatie dan de suïcide. Vaak berust dit idee op een misvatting en zijn er ook nog andere, minder radicale wegen om hetzelfde te bereiken, bijvoorbeeld behandeling van een depressie. Maar soms is dit niet het geval en dan heeft W.F. Hermans geen gelijk: de dood wordt beoogd en er is dus sprake van doelgericht handelen, maar onderliggend is het doel om een als ondraaglijk ervaren situatie te beëindigen. En dan hoeft dit niet door de betrokkene zelf – die er dan niet meer is – te worden ervaren.
Is dit een geruststellende gedachte? Zeker niet altijd voor degenen die achterblijven. Voor hen gaat het leven verder terwijl ze zich geplaatst zien voor de opdracht om aan de dood van de geliefde een plaats in hun leven te geven. Maar wel voor degene die het leven achter zich laat. Met dat alles blijft een zelfdoding altijd een tragische beslissing. En als een depressie eraan ten grondslag lijkt te liggen des te meer.