zelfbinding & psychose

Zelfbinding biedt uitkomst bij psychose

Door Ron Berghmans

Imke Gilsing werd tijdens een psychose zonder medicijnen in een isoleercel opgesloten. Daar stond ze dagenlang doodsangsten uit (De Volkskrant Uitgelicht, 12 oktober). Als oplossing voor dit probleem wordt gewezen op de crisiskaart die Imke nu bij zich draagt en waarin ze aangeeft dat ze gedwongen medicatie wil als ze opnieuw psychotisch mocht worden. Terecht wordt vastgesteld dat een dergelijke crisiskaart juridisch niet bindend is en dat de patiënt geen garantie heeft dat ze nooit meer in de isoleercel belandt. Imke zegt daarover: ‘Ik kan alleen maar hopen dat ze mijn wens respecteren en mijn psychiater bellen, mocht ik ooit nog eens wilsonbekwaam worden.’ In het artikel blijft helaas onvermeld dat er in de huidige wet Bopz (en ook in de toekomstige wet Verplichte geestelijke gezondheidszorg) een regeling is opgenomen die wél juridisch bindend is en dus meer garantie geeft dat de patiënt de zorg krijgt die hij wenselijk acht: de zelfbindingsverklaring.
Crisiskaarten en –plannen kunnen hun waarde hebben voor het regelen van allerlei praktische zaken als je leven ontspoort: wie de kat verzorgt, wie moet worden geïnformeerd over je opname of ervoor moet zorgen dat je huur wordt betaald. Maar om je leven weer op de rails te krijgen kan het nodig zijn om in een zelfbindingsverklaring te omschrijven welke psychiatrische behandeling je in welke omstandigheden wenst te krijgen.
Bij zelfbinding past de homerische metafoor van Odysseus en de Sirenen. Daarom spreekt men ook wel van Odysseusverklaringen. Gewaarschuwd door de godin Circe voor het gevaar dat hij het er niet levend vanaf zou brengen als hij met zijn schip langs het eiland van de Sirenen zou varen, besloot Odysseus dat hij zich dan door zijn bemanning aan de mast zou laten vastbinden. En om te voorkomen dat het gezang van de Sirenen zijn bemanning zou verleiden om richting hun eiland te koersen en op de klippen te varen, smeerde hij hun oren vol met was. Aldus was Odysseus in staat om door zelfbinding te bereiken wat hij wilde: genieten van het wonderschone gezang van de Sirenen, zonder de desastreuze gevolgen die daar normaal gesproken aan verbonden zouden zijn.
De huidige wettelijke regeling van zelfbinding maakt het mogelijk om in een zelfbindingsverklaring aan te geven welke zorg en behandeling de patiënt in een psychiatrische crisissituatie wil. In analogie met andere wilsverklaringen, zoals een levenstestament of euthanasieverklaring, gaat het dan om een situatie waarin de patiënt wilsonbekwaam is. Een ernstige psychose, waarin de patiënt iedere greep op de werkelijkheid verliest, is zo’n situatie. Patiënten die een dergelijke psychose hebben doorgemaakt kunnen doorgaans goed omschrijven welke de voortekenen ervan zijn, hoe de psychose zich uit, en of ze dan – desnoods tegen hun wens op dat moment – opgenomen en/of behandeld willen worden. Ook de aard en de duur van zo’n behandeling kan worden omschreven, bijvoorbeeld zoals bij Imke dat ze liever gedwongen psychofarmaca wil krijgen dan te worden opgesloten in een separeercel. Op basis van de zelfbindingsverklaring kan de rechter dan vervolgens een zogenaamde zelfbindingsmachtiging afgeven. Deze biedt dan het juridische kader om een opname of behandeling op te leggen tegen de wens van de patiënt, ook als er dan (nog) geen gevaar is voor de patiënt zelf of anderen. Op die manier kan eerder door de patiënt gewenste – maar tijdens een psychose door deze geweigerde – psychiatrische zorg worden gerealiseerd.

Ondanks het feit dat zelfbinding als enkele jaren een wettelijke mogelijkheid is, wordt nog slechts beperkt van deze optie gebruik gemaakt. Pas enkele tientallen zelfbindingsverklaringen zijn bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg geregistreerd en slechts enkele zelfbindingsmachtigingen zijn tot nu toe door rechters afgegeven. Onduidelijk is of het gaat om onbekendheid met deze mogelijkheid, of omdat de regeling door patiënten en psychiaters als ingewikkeld en omslachtig wordt ervaren. Maar als je toch al een crisisplan en –kaart op schrift stelt, dan adviseer ik Imke en haar lotgenoten om ook het opstellen van een zelfbindingsverklaring te overwegen. In overleg met de psychiater en mogelijk met ondersteuning van een patiëntenvertrouwenspersoon kan dit ertoe leiden dat de kans groter wordt dat je in de toekomst, bij een nieuwe crisis, de zorg en behandeling krijgt die jij wenst. En meer dan een crisiskaart geeft een zelfbindingsverklaring en –machtiging de psychiater juridische rugdekking als deze vrijheidsbeperkingen en dwangbehandeling toepast.